Oxuma bacarığı yazılı məlumatın mənasını anlamağa imkan verir. Səsə anlam və ya bütünlük əldə etmək bir sözü oxuma və kodlamağın əsasını təşkil edir. Bir hərfin, sözü, cümləni və ya mətni oxuyarkən insan aktiv və yaradıcı bir prosesə girir. Bir mətni oxuyarkən hər hərfi ayrı ayrı algılamaq və məna bütünə çevirmək lazımdır, beləliklə, oxuma çox kompleks bir bacarıq olaraq nəzərə alınabilir. Oxuma bacarığının inkişafı da hər hansı bir bacarıq kimi üç əsas mərhələdən ibarətdir: kognitiv, ustalaşma, avtomatlaşma və şəxsin bir oxucu olana qədər bu mərhələlərdən bir-bir keçməsi lazımdır (Mahapatra, 2016).
Oxumağı öyrənmək hər bir məktəb oğlan və qız üçün vacib bir prosesdir və bəzi uşaqlar üçün çətin bir hal ala bilər. Çoxu tələbə yaygın təhsil metodları ilə oxumağı öyrənərkən, bəziləri bu metoddan fayda sağlaya bilməz və oxumağı öyrənmədə problemlər yaşamağa başlayır. Bir çox əhəmiyyətli bir təhsilin yanı sıra mental, fiziki, hissi, mədəni məhdudiyyəti olmayan bəzi uşaqların oxumağı öyrənmədə çətinlik çəkdiyini görürük.
Bu bacarıqsız oxuyucular iki qrupa bölə bilər. Birinci qrup, söz oxumağında çətinlik çəkən və bu səbəbdən oxuduğunu anlamaqda çətinlik çəkənlər (poor readers) olaraq təsvir edilə bilər, ikinci qrup isə oxuma bacarığı sinif səviyyəsinə uyğun olmasına baxmayaraq oxuduğunu anlamaqda çətinlik çəkənlər (poor comprehenders) olaraq təsvir edilə bilər.
Uşaqların oxumağında çətinlik yaşandığı nəzərə alınaraq, bunu yaxşılaşdırmağın yollarını axtarmaq üçün bir sıra girişimlər edilmişdir. Əslində bu girişimlər həm söz analizi /kodlaması, həm də oxuduğunu anlama bacarığını inkişaf etdirən növ girişimlər idi, amma bəzilərinin effektivliyinin limitli olduğu müşahidə olunmuşdur. Məsələn, yalnız fonolojiyə fokuslanan tək başına fonoloji təlimatı proqramlarına çox asanlıqla daxil oluna bilər, lakin onların məhdudiyyətləri olduğu və bu səbəbdən qazanclarının da limitli qaldığı görülmüşdür (Torgesen, 1995; Wegner və ark., 1993). Öte yandan, daha yeni və daha spesifik təlimat proqramlarının yaradılması daha çətin bir proses kimi görünmüşdür. Bu mərhələdə, eğitim proqramlarının yaradılmasında bilişlərin entegrasiya teorisi ilə uyğun məzmunların ne qədər əhəmiyyətli olduğu aydınlaşıb. Bu dövrdə hazırlanan təlimat proqramları üçün ən əsas məlumat belə idi ki, əgər düzəliş oxumanın əsasında olan kognitiv prosesləri əks etdirmirsə, davamlılıq və oxuma bacarığı təsir etdiyi digər sahələrdə də effektivlik göstərməyəcəkdir (Das və ark., 1994). Bu təlimat proqramlarından biri də PREP adlanan PASS teorisi əsasında hazırlanan təlimat proqramı olan Akademi Disleksi tərəfindən Türkiyədə ixrac olunan proqramdır.
PASS teorisi tərəfindən tədqiq edilən PREP, 10 alt görevdən ibarətdir. Qısaca danışmaq gərəkdirsə, bu on görevin dördü Sıralı İşləməni İnkişaf etdirmək, digər dördü Eş Zamanlı İşləməni inkişaf etdirmək, qalan iki görev isə hər iki sahədəki bacarıqları inkişaf etdirməyə yönələn şəkildə hazırlanmışdır. Hər bir görev üçün global və köprü yaratma olmaq üzrə iki fərqli məzmunlu təlimatlar hazırlanmış və hər seans bu təlimatları içərək planlanmışdır. PREP, bireyin sıralı və eş zamanlı kognitiv strategiyalarını inkişaf et məyi məqsəd qoymaqla birlikdə, bireyin diqqətini məqsədə və ya məlumata istənilən şəkildə yönləndirə biləbiləcəyi bir formada inkişaf etdirməyi də hədəfləyir. Görevlər zamanı, bireyin inkişaf etdirdiyi strategiyaları və yolları daxililəşdirməsi gözlənilir. PREP, doğrudan təlimat proqramlarının əksinə olaraq xüsusi oxuma metodlarını öyrətməkdən çəkinir. Bunun əvəzində bireyin öz strateji formasını yaratmasını, onu verbal olaraq ifadə etməsini və daxililəşdirməsini təşviq edir.
Dilara Zeynep Güneş
Psixoloq
Akademi Disleksi Təlimat Rəhbəri
Kaynaklar:
Das J.P, Mishra R. K, & Kirby, J.R (1994). Cognitive patterns of children with dyslexia: A comparison between groups with high and average nonverbal intelligence. Journal of Learning Disabilities
Mahapatra, S. (2016). Reading Disabilities and PASS Reading Enhancement Programme, Journal of Education and Practice,
Torgesen, J. K (1995). Instruction for reading disabled children: Questions about knowledge into practice. Issues in Education
Wegner, R. K, Torgesen, J. K, Laughon, P., Simmons, K., Rashotte, C.A., (1993). Development of young readers' phonological processing abilities. Journal of Educational Psychology.